УАҚЫП ҚЫЛҒАН ҚАЗАҚТЫҢ ІРІ ТҰЛҒАЛАРЫ
Ата-бабамыз қысқа жіп күрмеуге келмейтін қысылтаяң шақтарда ауызбіршілікті, адалдықты, ынтымақты ту етіп көтерген. Қазақ тумысынан қайырымдылық пен жақсылық жасауға даяр тұратын халық. Қазақтың әр баласы жоқ-жітікке қарасып, жылағанды жұбатып, сүрінгенге сүйеу болып тұрады.
Қазақ – табиғатынан қайырымды халық болып есептеледі. Қазақтың байлары өз замаында халқының қамын жеп, жағдайын ойлап отыратын менеджер іспетті болған. Қазіргі тілмен айтқанда малы бары ірі мецанат атанса, малы жоғының өзі еліне волонтер болып қызмет еткен.
Хандардың ішінде қайырымдылықтың озық үлгісін көрсеткен Жәңгір хан Бөкейұлы деп айтылады. Ол Қазан университетінің құрметті мүшесі әрі демеушісі болыпты.
Жәңгір хан қазақ хандарының ішінде алғаш болып қазақтың көзін ашуды мақсұт тұтты. Сөйтіп, өзі бас болып мешіт пен бастауыш мектеп салдырды. Ал 1841 жылы Хан ставкасынан орталық мектеп салынды. Мектептің бүкіл шығынын Жәңгір өзі көтерді. Дүниеден өткен 1845 жылға шейін табысының көп бөлігін мектепке салып, оқушылардан өзі емтихан алды. Ол жердің тәлімін алған балалар Ресейдің алдыңғы қатарлы арнаулы оқу орындарында білімін жалғастыруға мүмкіндік алды. Жәңгір қазақ балаларының Петербор, Астрахань, Орынбор, Қазан секілді қалалардың оқу орындарында оқуына жолдама алып берді. 1832 жылы Жәңгірдің атсалысуымен Бөкей ордасында сауда жәрмеңкесі өтті. Артынша медициналық бөлімшелер, дәріхана, қару-жарақтар музейі, ар¬хив ашты. 1844 жылы Жәңгір өз қаржысына «Мұхтасар әл-фик¬ғайат» (қысқаша шариғат заңдылықтары) кітабын шығарды. Кейін бұл кітап барлық мұсылман мектептеріндегі классикалық шығармаға айналды.
Мектеп ашу жөнінен Баянауыл аймағының аға сұлтаны Мұса Шорманов та азаматтық танытты. Ол да Жәңгір секілді талай қазақ баласының қанатын қатайтты. Омбы мен Павлодарда балалар мен ғаріптер үйінің ашылуына себепкер болды. Қазақ даласында орыс мектептерінің ашылуына жәрдем бере отырып, сол мектептерде қазақ балаларының білім алуына материалдық көмек берді. 1857 жылы Мұсаның тікелей ықпалымен Омбыда болыстардың тілмаштарын дайындайтын қазақ мектебі бой көтерді. Ал 1878 жылы аға сұлтан қазақ қыздарына арналған мектепті пайдалануға берді. Жиені Шоқан Уәлихановтың болашағына арнап мол қаржы салды. Атақты Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының да талабын ұштаған осы Мұса Шорманов екен. Иә, Шормановтың шарапатын бұл қазақ аз көрмеді. Қазақ даласында алғаш рет егу шараларын ұйымдастырып, талай қазақты шешектен алып қалды.
Абайдың әкесі, Қарқаралы аймағының аға сұлтаны Құнанбай Өскенбайұлы да қазақтың алғашқы меценаттарының бірі болды. 1849 жылы қаржысына Қарқаралыда алғашқы мешіт салдырды. Ал қажылыққа барған 1874-75 жылдары өзі секілді қазақ байларымен бірігіп Меккедегі қажылар түсетін орын Тәкиенің тұрғызылуына атсалысты.
ХІХ ғасырдың соңында да қазақтың байлары қайырымдылығымен көзге түсті. Қалиасқар және Сыздық Қалпеұлдары, Нұркен Забирұлы, Баймұхамет Қосшығұлов меценаттық іске араласты. Бұлар 1898 жылы Бастауыш білім беру жөніндегі қайырымдылық қоғамын құрды. Баймұхамет Қосшығұлов өз қаражатынан халыққа арнап кітапхана салдырды. Ақмоладан қазақ-мұсылман мектебін тұрғызып, мұғалімдердің жалақысы мен оқушылардың шәкіртақысын төлеуді өз мойнына алды. 1907 жылы «Серке» газеті шыққанда Мемлекеттік Думаның екі мәрте депутаты болған Шаймерден Қосшығұлұлы қаржылай қамқорлық көрсетіп отырды.
Ахмет және Мұстафа Оразайұлдары Мемлекеттік Думаның Мұсылман фракциясына 2 мың рубль төлеп, Әлихан Бөкейханды қазақ жұртының атынан делегат етіп ұсынды. Кейін тағы да қаражатын шешіп, екінші өкіл ретінде Мұстафа Шоқайды ұсынды. Екі өкілдің де бүкіл шығынын қазақ¬тың осы екі байы көтерген болатын. Белгілі қоғам қайраткері, меценат, І Мемлекеттік Думаның депутаты болған Сәлімгерей Жантөрин де Мұстафа Шоқайдың V Мемлекеттік Думаға депутат болуы үшін өзінің жерін Мұстафаның атына аударды. Өйткені депутат болатын адам ауқатты болуы керек деген заң болатын. Алайда V Мемлекеттік Думаның сайлауы сол күйі өтпей қалды.
Маман байдың балалары – Тұрысбек, Сейітбаттал және Есенқұл да қазақ балаларына арнап Жетісу өңіріне белгілі өнер-білім ошағы «Мамания» мектебін соқтырды. Ағайынды Мамановтар қазақ баласының білімсіз қалғанына көзі жетіп, оларды білім-ғылымға баулыды. Есенқұл Маманов Уфадағы Ғалия медресесінің негізімен сегіз жылдық мектеп салдырды. Мектеп құрылысына жер-жерден мықты шеберлерді алдырып, оған «Мамания мектебі» деген ат берді. Мұғалімдердің жалақысы, оқушылардың кітап-қағазы, кедей балалардың тамағы, жатын орны секілді шығындардың бәрін Мамановтар әулеті өз мойнына алды.
Кейінгі қазақ байлары негізінен Алаш қозғалысының халық арасына кең таралуына септігін тигізді. Қазақ баспасөзінің насихатшысы болып, қаржылық қиындықтарын шешті. Алашорда автономиясы жаңадан құрылған кезде де қаржылық және материалдық қажеттіліктерді өтеген осы қазақ байлары болатын. Олардың қатарында Қаражан Үкібайұлы, Медеу Оразбайұлы, Ике Әділұлы, Хасен Ақайұлы, Ыбырай Ақбайұлы, Иса Көпжасарұлы, Салық Омарұлы (Сырым батырдың шөбересі), Тобанияз Әлниязұлы, ағайынды Мамановтар, ағайынды Бекметевтер болды. Олар Алла берген несібені қарапайым халықпен бөлісіп, меценаттықтың жарқын үлгісін көр¬сетті. Атап айтсақ, Есенқұл Маманов «Қазақ», «Айқап» секіл¬ді газеттерге жәрдем берді. «Айқап» журналының 1915 жылғы №7-8 санында Есенқұл туралы көлемді мақала жарияланған. Онда қазақ әдебиетінің тарихында тұңғыш рет роман бәйгесін тіккен Есенқұл Маманов екені айтылған. 1915 жылғы «Қазақ» газетінің санында «Ауқатты Алаш азаматтарына» атты байларды газетке қаржылай жәрдем беруге шақырған үндеу жарияланды. Сол кезде Есенғұл Маманов «Қазақ» газетіне 1274 сом көлемінде қаржылай көмек берген екен.
Қазақ баспасөзіне қазақтың байы Қаражан Үкібайұлы да қаржылай көмектесіп отырды. 1918 жылы Мұхтар Әуезов «Абай» журналын шығару үшін Қаражан Үкібайұлынан қаржылай көмектесуін сұраған. Мұхтар Әуезовке жазған хатында Қаражан Үкібайұлы: «Журналды шығарсаңыздар болды, қанша қаражат керек болса да үнемі беріп отырамын» деп жауап берген. Алашорда үкіметі, Ұлттық Алаш милициясы құрылған кезде де Қаражан байдың қалтасына салмақ түсті. 1906 жылы Міржақып Дулатұлын түрмеге қамағанда, Қаражан Үкібайұлы кепілдікке 2500 рубль төлеп, түрмеден шығарып алды. Ал екінші реткі қамалғанында Хасен Ақайұлы 5000 мың рубль төлеп, азат етті.
Ал Медеу Оразбайұлының Әлихан Бөкейханға көп шапқаты тиді. 1908 жылы Семейдің түрмесінде 8 ай бойы қамалғанда осы Хасен Ақайұлы абақтының алдын күзетіп, Әлекеңе арнап он бие байлап, күніне бір саба қымыз жеткізіп, бір бағлан сойып, еттен тарылтпаған. Салық Омарұлының қаржылай көмегімен Жаһанша Досмұхамедұлы Мәскеу университетінің заң факультетін бітірді. Салық Омарұлы Алаш әскеріне арнап өз табынынан 200 жылқы атаған. Бұрын болыс, би болған Ике Әділұлы да Алашорда үкіметіне материалдық қолдау көрсеткен. Ал тағы бір қазақ байы Иса Көпжасарұлы Алаш милициясын жасақтау үшін табынынан 100 жылқы берген.
Өкініштісі, заманында билік пен бұқараның алтын көпіріне айналған қазақ байларының көпшілігі аты өшкір репрессияның құрбаны болып кетті. Одан қалса кеңес өкіметі байлардың атын естісе шошынатын дәрежеге жеткізді. Дана Абай: «Байлықты жаратқан Құдай, кедейлікті де жаратқан Құдай. Бірақ сені бай қылған, кедей қылған Құдай емес» деген болатын.
Бүгінгі күнде де қазақ үшін айтулы істер атқарған кәсіпкерлер аз емес. Ауыл халқының әлеуметтік жағдайын жақсартуға қаржыларын сарп етіп жүрген Жақсылық Үшкемпіров, Бауыржан Оспановтар осы күнгі меценаттар көшін бастайды. Олимпиада чемпионы Жақсылық Үшкемпіров спорттық ғимараттар салдырып, халықты салауатты өмір салтын сақтауға шақырса, меценат Бауыржан Оспанов жыл сайын балалар әдебиетінің дамуына үлес қосып «Дарабоз» жүлдесін тағайындап келеді. 2007 жылдан бері үздіксіз өткізілетін «Алтын жүрек» жыл сайынғы қоғамдық сыйлығы да талай меценатты қазаққа танытты. Сол жылы «Жыл меценаты» атанған Ұзақбай Айтжанов еліміздің бірқатар өңірінде медициналық құрал-жабдықтар мен дәрі-дәрмектерді тегін үлестірген. Балалар үйі мен соғыс және еңбек ардагерлеріне, Сырдария су тасқынынан зардап шеккен отбасыларға қаржылай көмек көрсеткен. Өнер саласына да жанашырлық танытты. Арал вагон жөндеу зауытының іске қосылуына мүмкіндік берді. «Еуразия» кинофестивалінің бас демеушісі болды.
Әр жылдары Ізтұрған Ұзақбайұлы, Қайрат Шерәліұлы, Әбдуқаһар Хашимұлы, Борис Нұрдәулетұлы, Есімхан Жаңабаев сынды біршама меценаттар жұмысы көпшілікке таныстырылып, ел арасында еленді, ықыласқа бөленді, «Жыл меценаты» деген атаққа кенелді. Жыл сайынғы «Алтын жүрек» байқауында 10-нан астам номинация бар.
Бүгінде қазақ қоғамында қайырымдылықтың жиі насихатталғанын, көрініс бергенін құптайтындар көп. Күн сайын әлеуметтік желілерде қайырымдылық челендждері ұйымдастырылып, желі қолданушыларының разылығына бөленіп жатады.
Уақып тақырыбы еліміз үшін, дініміз үшін өзекті мәселе болып тұр. «Қайырымдылық жасасаң, қайырын өзің көресің», – дейді қазақ. Иә, жоқ-жітікке қарасу, жылағанды жұбату, сүрінгенді сүйеу, мұқтаждардың талған өзегіне талғажау табу – халқымыздың бойында ежелден қалыптасқан қасиет. Адам бар жерде тұрмыстық түйткілдердің тумауы мүмкін емес.
Оразбай Нұрбол Қабланұлы (Әзірет Сұлтан мешіті)
