Вакф - в словаре означает «арест, препятствие» [1]. В исламском праве слово "вакф" используется по-разному. Например, имам Шафии (ум. 208/820) [2] и маликитские юристы (факихи), а также их последователи (или те, кто на их пути, позади них) [3] использовали этот термин. В форме множественного числа слова «хабс» или «хубс» в то время использовался термин «ахбас». Слово хабс в словаре означает «мешать», «удерживать». В те времена лошади солдат также назывались словом «аль-хабс» [4].
Доказательства "Вакф" в шариате
За исключением Абу Ханифы, большинство ханафитских ученых и исламских юристов считают, что вакф является сунной мандуб. [5] То есть это то, что приветствуется шариатом и приближает человека к Аллаху. Свидетельством этому являются Коран, Сунна и иджма' (одобрение большинства исламских ученых). Коран подробно описывает, как мусульмане должны тратить свое состояние (скот, недвижимость, богатство). Хотя в Коране нет конкретного аята про вакф, но есть аяты, указывающие на это, то есть аяты предписывающие тратить имущество на пути Аллаха и доказывающие необходимость совершения вакф:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنفِقُوا مِن طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُم مِّنَ الْأَرْضِ ۖ
«О верующие! Расходуйте из добытых вами благ и из того, что Мы взрастили для вас из земли! Не пытайтесь расходовать (на благие цели) дурное, чего бы вы сами не взяли, разве что с закрытыми глазами. И знайте, что Аллах — Тот, Кто ни в ком и ни в чем не нуждается, Достойный хвалы»[6].
В другом аяте Всевышний Аллах говорит:
لَن تَنَالُواْ الْبِرَّ حَتَّى تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنفِقُواْ مِن شَيْءٍ فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَلِيمٌ
«Вы не приобретете благочестие, пока не станете расходовать из того (имущества), что вы любите. Сколько бы вы ни потратили, Аллах знает об этом.» [7].
Среди сподвижников Абу Талха (р.а.) (34/654 год смерти), когда был ниспослан этот аят: «Будто бы Аллах хочет, чтобы мы тратили свое богатство на Его пути. О, Посланник Аллаха, я хочу пожертвовать своим любимым местом «Байруха» на пути Аллаха». После чего Посланник Аллаха (с.а.с.) ответил ему «раздай это место своим ближайшим родственникам», после чего Абу Таха (р.а) жертвует землю сыновьям своего дяди и другим родственникам. [8] Аллах умножает награду за искреннюю милостыню, который раб совершил рари довольства Аллаха. По этому поводу Всевышний Аллах говорит:
مَّثَلُ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنبُلَةٍ مِّائَةُ حَبَّةٍ ۗ وَاللَّهُ يُضَاعِفُ لِمَن يَشَاءُ ۗ
«Пример тех, кто расходует свое имущество на пути Аллаха, подобен зерну, из которого выросло семь колосьев, в каждом колосе по сто зерен. Аллах увеличивает награду, кому пожелает. И Аллах — Тот, Чья Милость всеобъемлюща, Знающий» [9]. В аяте говорится о том, что милостыня на пути Аллаха вознаградится многократно.
В другом аяте:
مَن جَاء بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا
«Кто придет с хорошим поступком, то ему (по щедрости Всевышнего Аллаха полагается воздаяние в) десять (его) подобий (десятикратная награда).» [10].
Подавая милостыню, человек избегает гнева Аллаха. Наш Пророк ﷺ в хадисе говорит:
وَعَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ للّهِ صَلَّي اللّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: الصَّدَقَةُ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ وَتَدْفَعُ مِيتَةَ السُّوءِ.
Передается от Абу Хурайры (да будет доволен им Аллах): «Посланник Аллаха ﷺ сказал так: «Милостыня смягчает гнев Аллаха и отводит от себя плохую смерть» [11].
По мнению большинства ученых, следующий аят:
وَمَا أَنفَقْتُم مِّن شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ ...
«Поистине, мой Господь увеличивает или сокращает удел тому из Своих рабов, кому пожелает. Он возместит все, что потратите» [12].
Вакф является одним из добрых дел, совершенных на пути Аллаха. Поэтому большинство рассказчиков тафсиров [13] и ученых по хадисам [14] говорят, что приведенный выше аят относится к вакф.
Есть также ряд хадисов, которые могут подтвердить вакф:
وعَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم قَالَ:"إِذَا مَاتَ الْإِنْسَانُ انْقَطَعَ عَنْهُ عَمَلُهُ إِلَّا مِنْ ثَلَاثَةٍ؛ إِلَّا مِنْ صَدَقَةٍ جَارِيَةٍ أَوْ عِلْمٍ يُنْتَفَعُ بِهِ أَوْ وَلَدٍ صَالِحٍ يَدْعُو لَهُ".
В хадисе, переданном от Абу Хурайры, Посланник Аллаха ﷺ говорит: «Если человек покидает этот мир, то книга деяний останавливается. Только в трех случаях книга деяний продолжится: сделанная садака джария, полезные знания и праведное потомство, которое будет молиться за человека» [15]. «Когда люди умирают, все их действия прекращаются. Но награды трех деяний не прекращаются. Это: непрерывная милостыня, полезные знания и праведное потомство, которое будет молиться за человека после его смерти» [16]. Это указывает в хадисе, что награда за три деяния не прекратится, и что вакф – это осунна мандуб. "Садака джария", упомянутая в хадисе, не подразумевает ничего кроме вакфа. Если бы оно имело другие значения, вакф был бы одним из них [17].
В другом хадисе Ибн Омар (р.а) передает: «Умар ибн аль-Хаттаб (да будет доволен им Аллах) получил земли в битве при Хайбаре. Однажды он пришел к Пророку ﷺ, чтобы посоветоваться об этих землях: «О, Посланник Аллаха ﷺ, я взял участок земли в Хайбарской войне и никогда раньше не имел такого богатства. Что ты мне прикажешь сделать с этой землей?». Пророк ﷺ сказал: «Если хочешь, сделай вакф и пожертвуй вырученные средства на благотворительность». Затем Омар (р.а.) пожертвовал землю, чтобы ее нельзя было никому продать или передать по наследству. Выручка шла бедным, желающим освободиться от рабства, на благие дела на пути Аллаха, путникам и иногородним гостям. А тому, кто взялся за дело, то есть тому, кто собирал прибыль, давали деньги на еду и питье в соответствии с обстановкой в то время, а с ним разрешалось есть и пить другому человеку» [18].
В вышеприведенных аятах и хадисах ясно сказано, что вакф – это деяние, угодное Аллаху.
Сахаб по имени Джабир (р.а.) сказал: «О, Посланник Аллаха ﷺ не осталость никого, ко бы не совершил вакф среди твоих сахабов» [19]. В приведенном выше хадисе исламские ученые считают, что переданное в Вакф земли Умара это первый совершенный вакф в истории Ислама[20].
Мудрость вакфа
Выше мы упомянули, что вакф указано в Шариате и что оно угодно Аллаху. А теперь мы можем перечислить преимущества вакфа следующим образом:
а) Расходование имущества на пути Аллаха приближает человека к Аллаху. Мусульманин будет вознагражден за это, и большего блага для него не будет.
б) Мусульманин, который тратит свое имущество таким образом, является рабом Аллаха и любит Аллаха. Только великие дела приносят любовь Аллаха.
д) Награда за вакф умершему мусульманину, будет поступать через непрерывно. На самом деле, когда мусульманин умирает, награда за все его деяния останавливаются. А награда от совершенного вакф не останавливается. Таким образом, его душа будет наполнятся савабом от вакф, даже если она находится в могиле. За умершим мусульманином следуют молитвы его благоразумных потомков, награда за его полезные знания и деяния.
ж) Уакиб удовлетворяет потребности мусульман и тем самым способствует развитию ислама.
Виды вакфа
1. Вакф на пути добра;
2. Вакф одной династии;
3. Вакф принадлежащий одной династии наполовину.
1.Вакф на пути добра (религиозный вакф).
Вакф, соверщенный с самого начала с намерением поклоняться Аллаху (мечети, медресе и т. д.) и с надеждой, что все люди, все бедняки смогут использовать этот вакф, — это вакф на пути добра. Совершивший этот вакф человек ни от кого не ждет никакой выгоды. Его добрые дела ради Аллаха и на благо человечества. Он не сможет время от времени извлекать для себя прибыль от садака джарии. А люди, назначенные для выполнения работы вакфа, распределяют прибыль от вакфа с помощью различных служб по соответствующим местам [21].
2. Вакф принадлежащий одной династии (вакф принадлежащий одному поколению или под имением одного человека).
Те, кто совершает этот тип вакфа, могут время от времени извлекать из этого пользу для себя, своих детей и своей семьи. И когда они умирают, они оставляют свое имущество (вакф) во благо народа [22]. Этот вид вакфа является не только религиозным, но и присвоением имущества одним лицом для нужд его потомков.
3. Вакф принадлежащий одной династии наполовину.
В структуру такого вакфа входят условия религиозного (благого) вакфа и вакфа одной династии. То есть прибыль от такого вакфа делят между собой широкая общественность и конкретная династия [23].
Благотворительный вакф — это выделение недвижимости и средств на различные благотворительные мероприятия (здравоохранение, культурные мероприятия, образование, общество, безопасность). Этот вид благотворительности был известен еще до ислама, но мусульмане первыми увеличили виды и масштабы благотворительности, даже превзойдя все древние цивилизации и современные западные народы.
Әулетке арналған уақып деп – ислам дінімен бірге келген, пайғамбардың сахабалары ойлап тапқан уақып түрін айтамыз. Екінші халифа Омар ибн әл-Хаттаб (р.а) Хайбардағы жерін уақып еткеннен кейін көптеген сахабалар өздерінің мал-мүліктерін, бау-бақшаларын уақыпқа қоя бастады. Уақып тақырыбы қаншалықты маңызды болғандай, бұл жұмысты, бұл қызметті жүргізу де соншалықты сауапты да,жауапты жұмыс.
Яғни, Ислам діні бұл өмірді мәңгілік өмірге дайындық мекені, ал болашақ өмірді – осы өмірдің жалғасы етіп, адамның тәні мен жаны, материалдық және рухани дүниесі арасына таңғажайып та, кемел тепе-теңдік орнатып, қоғамның тұрақты да, бақытты дамуына сенімді темірқазық бола алды.
Біріншіден уақып - Пайғамбарымыздың ﷺ cүннеті. Әсіресе жетпіс жыл діннен қол үзген біздің қоғам үшін- ұмытылған сүннеті. Ал, пайғамбарымыз ﷺ: «Кімде-кім үмметімнің бұзылған заманында менің сүннетімді ұстанса,онда оған жүз шәйіттің сауабы бар» [24] - деп хадисінде айтқандай, әрине бұл тірілтуге зәру болған сүннет екені белгілі нәрсе.
Уақыптың мақсаттарына келсек, ислам уақыбы өзінің негізгі қызметтерін белгілеп алды, олар:
– Білім беру, мәдениет, ғылыми зерттеу салаларына ислам уақыптары білім беру орындары ғибадатханалардан бөліне бастаған кезеңдерден бастап-ақ көңіл бөле бастады. Сицилия аралы ислам халифатының құрамында болғанда, онда бастауыш мектептердің саны үш жүзге жуық болатын, солардың барлығы да уақып арқылы жұмыс жасайтын. Құддыс, Дамаск, Бағдат, Каир, Нисапурда мектептердің саны жүздеп саналатын. Фас қаласында Қарауин, Каирде әл-Азһар, Бағдатта Низами мен Мустансирия университеттері жүмыс істеді. Уақыптар осы университетте оқитындарға қағаз-қалам, ғылыми кітаптар тарататын, оқытушыларды жалақымен қамтамасыз ететін. Көптеген университеттер студенттерді арнайы жатақханамен қамтамасыз етумен қатар оларға шәкіртақы да тағайындалды. Оған қосымша мыңдаған ғылыми жинақтары бар кітапханалар да ислам уақыбы арқасында салынды. Қайырымдылық жасаушылар жылжымайтын мүлік пен бау-бақшаларын уақып етіп, кітапхананы кітаптарға толтырды, қызметкерлерді жұмысқа тартты.
– Денсаулық сақтау саласына келсек, ислам уақыптары ауруханалар салды, жиһаздармен толтырды, зертханалар тұрғызды, дәрігерлер мен көмекшілерге жалақы тағайындады. Сондай-ақ, медицина факультеттерін ашып, оқытушылар мен студенттерге қаржылай көмектесті.
– Құлшылық мекендері де (мешіт, медресе,зәуия, мәйітті жуатын жерлер) уақып тарапынан қаржыландырылды.
– Қоғамдық мақсатқа және қоршаған орта мен жануарларды қорғау саласында уақыптың орны ерекше. Омардың (р.а) Хайбардағы уақыбы кедейлерге, міскіндерге және жолаушыларға арналған еді. Кедейшілікке қарсы күрес пен қоғамдық көмек мәселелері мұқтаж адамдарды киіммен, тамақпен, баспанамен қамтуды көздейді. Уақыптың қамқорлығына жесір әйелдерді, бойдақ жігіттерді, кедей қыздарды, емізулі баласы бар әйелдерді, ерлерімен ұрсысқан әйелдерді де, сол сияқты жол бойында орналасқан қонақ үйлерді, жол жиегіндегі бұлақтарды қамтыды.[25]
Қазақ жеріндегі уақыптар
Енді қазақ жерінде уақыптың болғандығын дәлелдейтін құжаттарға қарап отырсақ мына жәйттарға куә боламыз: Ең әуелі бұл «Насаб-нама» тарихы. «Насаб-нама» дегеніміз бұл қазақ жеріндегі ислам миссионерлері – қожалардың шежіресі болумен қатар, уақыптық жерлерінің құжаттары ретінде ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырған.
Алайда, кезіндегі орыс патшасының отарлау саясаты мен кеңестік атеистік идеология олардың көзін жоғалтуға тырысқанын көруге болады. Оған дәлел ретінде осы еңбектегі мына деректерді айта кетсек болады: «Насаб-нама» нұсқаларының көпшілікке таныс болмауының тағы бір себебі, уақыптық жерлер бекітіліп берілген заңды құжат та еді. Сол себепті де, бұл қолжазбалардың көпшілігі сырт көзден жасырын келді.
Өйткені, бұл «Насаб-намалар» тек шежіре емес, сонымен қатар уақыптық жер-суларға ие екендігін куәландыратын заңды құжат есебінде пайдаланылған. Әрбір саяси өзгерістерден кейін, «Насаб-нама» иелері уақыптық жер-суларын қорғау үшін лауазымды адамдардың мөрлері мен құжаттарын қайтадан куәландырып отырған.
Уақып жөнінде сөз қозғағанда, Қазақстан жерінің рухани астанасы саналатын Түркістанда Ақсақ Темірдің 1397-1405 жылдары Қожа Ахмет Яссауиға арнап салғызған кесене-мешіті жайлы айтпаса болмайды. Өйткені тарихи деректерден Ақсақ Темір осы кесене-мешітті уақып етіп салып, «уақыпнама» қалдырғанын білеміз. Ол уақыпнама жайлы М.Е.Массонның «Қожа Ахмет Иасауи кесенесі» атты еңбегінен оқып танысуымызға болады.
Алаш қайраткері Міржақып Дулатұлы бір өлеңінде:
Жарар еді ортада мешіт салсақ,
Қаза қылмай намазды барып тұрсақ,
Бір ғалымды фазыл заттан имам сайлап,
Байларымыз жиналып уақып қылсақ.
М.Дулатұлы шариғат, діни ұстанымы туралы пікірі Ә.Бөкейханмен үндес .
Ол осы жөнінде былай жазады: «Қазақ халқына діни бір уағыз» атты бөлімінде әр болыста жамағат қаржысына ұсталатын бір мешіт, земство қаражатымен жұмыс жасайтын бір медресе болсын», – деген.
Мұның сыртында, байлар мешіт-медресе ашамыз деп жатса, тыйым салынбасын», – дейді.
Қазақстанның сыртында бабаларымыз арғысы Бабыр ұрпағы Үндістанда дүниенің жеті кереметінің бірі Тәж-Махал салып кетсе, Бейбарыс бабамыз Мысыр елінде салған мешіті және ислам жұртына ардақты үш мешіт: Меккедегі Месжидул Харамды, Мәдинадағы пайғамбар мешітін, Құддыс қаласындағы Әл-Ақса мешіті жөндеуден өткізіп кеңейткені белгілі.
Ал, бергісі Құнанбай қажының Меккедегі уақып етіп салып кеткен тәкиесі – халқымыз үшін ардақты мекен болып саналады.
1874 жылы Меккеге барған Құнанбай парызын өтеумен қатар, қалаға қонақ үй салдыртады. «Тәкия» қонақ үйінің салғаны жайлы нақты дерек 1883 жылы Қазан қаласынан басылып шыққан «Маңызды мәселелер кітабында» келтіріледі.Онда: «Байтоллаға бардық.Құрбан айының басында Меккеде қазақ тәкиесіне түстік.Кіші жүз салдырған.Қанатбай деген қазақ тұрады.Құнанбай қажының да тәкиесі бар екен. [26]
Сондықтан да Елбасымыз Сауд королімен алғаш рет жолыққандағы өтініштерінің бірі – осы Меккедегі Құнанбай тәкиесі жөніндегі болғаны мәлім. Жоғарыда сөз еткен зекет болсын, садақа болсын,қоғам үшін қажетті қайырымдылықтың барлығы - уақып жұмысына жатады.
[1] Мұхаммед Әбул Фейд Забиди, Тәжул Арус мин Жәуаһирул Қамус, І-XXV, Дәрул Хидая , белгісіз , уақыты белгісіз, XXIV, 467-468. Мұхаммед Ән Нәжар, Әл Мужамул Уасид, орыны белгісіз, уақыты белгісіз, Дәрул Дағуа, II, 1051.
[2] Мұхаммед ибн Ыдырыс Әш Шафиғи, Әл Умм, I-XI, Дәрул Уәфә, 2001/1422. 5,104.
[3] Әбу Абдулла Мухаммед ибн Әбдусәләм ибнСайд ибн Сахнун, Әл Мәдәуәнәтул Кубра, 1-6,1323/1904,6,т98.
[4] Әз Зәһәби, 16, 520-523.
[5] Ибн Абидин, Мухаммад ибн Әмин ибн Омар ибн Абдулазиз, Раддул Мухтар ғалад Дуррил Мухтар, 1-12, Дәрул Кутубил илмия, Бәйрут, 1994, 6,520. Әбу Мухаммад Абдулла ибн Абдурахман Әбу Зәйд Әл Кайрауани, Ән Нәуәдир уәз Зиадат, 1-15, Дәрул Ғарибул Ислами, Бәйрут, 1999, 12, 5.Әбул Хамит Мухаммад ибн Мухаммад Әл Ғазали, Әл уасит фил мазхаб, 1-7, Дәрус салам , 1997,4,237. Ибн Қудама, Муафақуддин Әбу Мухаммад ибн Абдулла, Әл Муғни, 1-15, Дәрул аламул кутуб, Рияд, 1997, 8,184.
[6] Бақара, 2/267.
[7] Әли Имран сүресі, 92-аят.
[8] Муслим Ибн Хажжаж Әл Қушайри, Әл жамиул сахих, Истанбул, 1992, Зекет, 14, 42. Ахмад ибн Ханбал, Муснад, Истанбул, 1992,3,149.
[9] Бақара сүресі, 261-аят.
[10] Әнғам сүресі, 160-аят.
[11] Тирмизи хадистер жинағы
[12] Сәбә сүресі, 39-аят.
[13] Әбу Жағфар Мухаммад ибн Жәрир Әт Табари, Жамиул баян ан тәфсири Айил Құран, 1-16
[14] Бұқари, Әл жамиул сахих, Истанбул, 1992, Зекет, 44, Уәкәлә, 15, Уәсая, 17-26. Муслим, Зекет, 14,42. Ахмад ибн Ханбал, Муснад, 3,149. Иахия ибн Шараф Нәуәуи, Сахихил Муслим би шархин Нәуәуи, 1926, 7,84.
[15] Муслим хадистер жинағы
[16] Муслим, Уәсаят , 15. Бұқари, Әдәбул муфрад, 18,14. Әбу Дәуіт, Сунәнул Әбу Дәуіт, Истанбул, 1992, Уәсая, 14.
[17] Елмалылы Хамды Иазар, Ахкамул Ауқаф, (аударған доктор Назиф Өзтүрік, Анкара, 1995,119-120.
[18] Бұқари, Уәсая, 22. Муслим, Уәсаят, 15.
[19] Ибн Қудама, (Аты аталған еңбек) 8,185.
[20] Абдулла ибн Абдурахман Әл Бәссәм, Таузихул ахкам мин Булуғил марам, 1-7, Мәктәбәтул Әсәди, Мекке, 2003,5,102.
[21] Мухаммад ибн Мухаммад Әс Салих, Әл уақфу фиш шариатил Исламия уә әсәруһу фи танмиятул мужтамиғи, Рияд, 2001,53-54.
[22] Мухаммад Қадри Паша, Қанунул Адл уәл инсаф фил қада ғәлә мушкилатул ауқаф, (тахқиқ Мухаммад Ахмад Сираж) Дәрул Сәләм, Каир, 2006,245.
[23] Қадри Паша, (Аты аталған еңбек) 245-246. Салих, 55.
[24] Байхақи хадистер тарихы
[25] www/kantakji.org/figh/files/wakf/w-1.htm.27.04.2004
[26] Тұрсын Жұртбай: ҚҰНАНБАЙ (Жәбір сұлтаны),abai.kz
Сілтеме: https://www.muftyat.kz/kk/nasihat/zhuma-minberi/2018-07-31/21852-uayip-yizmetn-mayizdyilyiyi-zhma-uayizyi/
Сілтеме: https://www.muftyat.kz/kk/nasihat/zhuma-minberi/2018-07-31/21852-uayip-yizmetn-mayizdyilyiyi-zhma-uayizyi/
